Ansiklopedi genel olarak bilimleri ve sanatları alfabetik ya da yöntemsel bir düzene göre sunan yapıt. Ortaçağ’da bilginler insanla ilgili bütün kavramları tek bir kitapta toplamayı denemişlerdi. Konstanz piskoposu Salomon, IX. yy’da, latincede sözcük anlamına gelen “dictionnarium” sözcüğünü, ansiklopedi anlamında kullandı: Dictionnarium universale (Evrensel Sözlük).
Ortaçağ’da yazılmış ve belli bir konudaki genel bilgileri derleyen kitaplar da, ansiklopedilerin ilk örnekleri oldu: Özellikle Aquinolu Aziz Tommaso’ nun dinbilimi üç bölümde özetleyen Summa Theologia’sı (Dinbilimin Özet Kitabı)[1266-1273];HeinVanAkem’in ahlaksal ve toplumsal yaşamın çeşitli özelliklerini yansıtan Spieghel der Minnen ’i (Aşkın Aynası). XVI. yy’da yayımlanmış sözlüklerin birçoğu da, belli bir alana yönelik ansiklopediler olarak değerlendirilebilir: Sözgelimi Robert Estienne’in Le Trésor de ia langue latine (Latin Dilinin Hâzinesi, 1532 ) adlı yapıtı.
İlk Ansiklopediler
Gerçek anlamda ilk ansiklopedi 1620’de Herborn’da, Henrich Als- ted’in yayımladığı Encyclopaedia oldu. XVII. yy’da sözlük türünde ansiklopedi girişimleri birbirini izledi: Moreri’nin (1643-1680) Le Grand Dictionnaire historique’i (Büyük Tarihsel Sözlük, 1674): Ménage’in (1613-1692) bir kökenbilim (etimoloji) sözlüğü olan Origines de la langue française’i (Fransız Dilinin Kökenleri); özellikle Pierre Bayle’in (1647-1706) Dictionnaire universel et critique’i (Evrensel ve Eleştirel Sözlük, 1697—1702).
Yeni Bir Kavram Ansiklopedi
Ephraim Chambers’ın (1680-1740) 1728′de Londra’da yayımladığı Cyclopaedia or an Universal Dictionary of Arts and Sciences’ın (Ansiklopedi ya da Evrensel Sanat ve Bilim Sözlüğü) büyük ilgi görmesi sonucu, “ansiklopedi” terimi bu türün genel adı olarak benimsendi. 1737′de Michel de Ramsay (1686- 1743), bütün sanatları ve yararlı bilimleri derleyecek evrensel nitelikli bir yapıtın hazırlanması gerektiği görüşünü ortaya attı.
Düşünce alanındaki özgürleşme, doğanın doğrudan doğruya gözlemlenmesini isteyen deneyci felsefenin ve deneysel yöntemin gelişmesi, bilim ve teknikteki ilerlemeler, yeni bir ansiklopedi kavramının oluşmasına katkıda bulundu. Gerçekten, ansiklopedinin artık bilgilerin dökümünü ve eleştirisini yapmakla yetinmeyip, bilgisizliğe ve anlamsız inançlara karşı koyarak insan düşüncesinin gelişmesini de sağlaması gerektiği anlayışı yaygınlaşmaktaydı. Diderot ile d’Alembert’in yönetiminde hazırlanan Encyclopédie (1751-1772), bu amacı gerçekleştiren ilk ansiklopedi oldu.
Modern Ansiklopedi
XIX.yy’da, Grand Dictionnaire de la langue française (Fransız Dilinin Büyük Sözlüğü, 1866—1876) adlı yapıtı yayımlayan Pierre Larousse (1817—1875), ansiklopedi anlayışının geniş kitlelere yayılmasını sağladı. Fransa’da Larousse’un, Flammarion’un (1842—1928) ve Aristide Quillet’nin (1880—1955) yayımladığı ansiklopedik sözlüklerde, özel adların yanı sıra, bir terimin çeşitli anlamlarının tanımı ve bu terime bağlanabilecek gelişmeler de verildi (söz konusu yapıtlar, bu özellikleriyle ansiklopedilerden daha geniştirler; ama başlıca konular, ayrıntıya girilmeden verilmiştir).
XX.yy’da dünyanın çeşitli ülkelerinde yayımlanan ansiklopedilerin çoğunda, verilen bilgiler zamanın akışı içinde değişiklikler geçirdiği için, siyasal bir tavır takınmaktan, kişisel yorumlara gitmekten özellikle kaçınılmaktadır. Dünyadaki en ünlü ansiklopediler arasmda şunlar sayılabilir: Fransa’da: Encyclopédie générale Hachette (12 cilt, 1 cilt dizin, 1 ek cilt). Grand Larousse encyclopédique (10 cilt, 2 ek cilt), Grand dictionnaire encyclopédique Larousse (10 cilt, yayımlanmakta). Encyclopaedia Universalis (20 cilt); A.B.D’nde: The New International Encyclopaedia (27 cilt); İngiltere’de: Encyclopaedia Britannica (24 cilt). Chamber’s Encyclopaedia (15 cilt); Almanya’da: Der Grosse Brockhaus (12 cilt); İtalya’da: Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti (38 cilt); vb.
Türkiye’de ki Ansiklopedi Çalışmaları
Türkiye’de ansiklopedi çalışmalarına XIX. yy’in ikinci yarısında başlandı. Ali Suavi Efendi’nin Ulum gazetesinin eki olarak verdiği Kamus-ül-Ulum ve’I -Maarif (Bilim ve Kültür Sözlüğü) [5 forma, Paris 1870] bu türün ilk örneği oldu. Harf Devrimi’ne kadar (1928) Osmanlı (Arap) alfabesiyle yayımlanan ansiklopediler arasında, Şemseddin Sami’nin hazırladığı Kamus-ül-Alam (Özel Adlar Sözlüğü) [6 cilt, 1889] özel bir yer tutar.
Şemseddin Sami’nin tek başına hazırladığı, yaklaşık 5 000 sayfadan oluşan bu ansiklopedide tarih boyunca yaşamış uluslar, yöneticiler, devlet adamları, din adamları, sanatçılar, bilim adamları, kıtalar, devletler, denizler, adalar, göller, vb. alfabetik bir düzen içinde anlatılmıştır. Harf Devrimi’nden sonra yayımlanan ansiklopediler ya genel ansiklopedi ya da özel konulu ansiklopedi niteliğindedir. Genel ansiklopediler arasında yer alan Türk Ansiklopedisi (1943, yayımı sürüyor), çeşitli yabancı ve yerli kaynaklar taranarak hazırlanan ilk resmî ansiklopedidir (başlangıçta İnönü Ansiklopedisi âdıyla yayınlanan bu yapıtın adı, 1950’den sonra Türk Ansiklopedisi’ne çevrilmiştir). Gene Milli Eğitim Bakanlığı’nca çıkarılan İslâm Ansiklopedisi (1940, yayımı sürüyor), Hollanda’nın Leiden kentinde basılan Encyclopédie de 1 ’İslam (4 cilt, 1908-1938) temel alınarak hazırlanmıştır.
Türkiye’de en geniş kapsamlı ansiklopedilerin başında Meydan-Larous- se Büyük Lügat ve Ansiklopedi (12 cilt, 1969-1973; 1975’te, 1985’te ve 1991’de birer ek cilt çıkardı. Üçüncü ek cildinin 1993 sonu bilgilerini içerecek biçimde yeniden yayım hazırlıkları, Ansiklopedi’yi 1992 Aralık aymda okurlarına vermeye başlayan, Sabah gazetesi tarafından sürdürülüyor) gelir.
Fransızların yayımladığı Grand Larousse Encyclopédique’in (10 cilt, 1960-1964, ayrıca 2 ek cilt) çevirisine dayanan bu çalışmaya, Türkiye türkçesinde Tanzimat’tan günümüze kadar kullanılan sözcükler ile Türk ve İslâm dünyasına ilişkin telif maddeler de eklenmiştir. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (20 cilt 1986-1989); Grand Larousse Enceyclopédique’ ın 1985’te Fransa’da Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse adıyla yapılan yeni basımından çevrilip, Türkçe sözlük bölümü ve Türkiye’de yazılan maddeler eklenerek hazırlanmıştır.
Atatürk Ansiklopedisi (5 cilt, 1971), Mustafa Kemal Atatürk’ün doğumundan ölümüne kadar geçen sürede yer alan olayları belgeleriyle anlatırken, aynı zamanda Türkiye Cumhuriyeti’nin siyasal tarihini de verir. Türkiye 1923/1973 Ansiklopedisinde (4 cilt, 1973-1974) Türkiye Cumhuriyeti’nin 50 yıllık dönemi sergilenmiştir.
Türkiye’yi illerin alfabetiğine göre tanıtmayı amaçlayan Yurt Ansiklopedisi (11 cilt, 1981-1984), her ili tarihsel, iktisadi, toplumsal, kültürel ve sanatsal görünümleriyle tanıtmakta, Anadolu Uygarlıkları ansiklopedisi (6 cilt, 1982) de Anadolu topraklarını yurt edinerek, devlet kuran uluslar tarihlerini, kültürel-ve sanatsal etkinliklerini sunmaktadır.
Hacettepe yayıneviyle yapılan işbirliği sonucu Encyclopédie générale Hachette’ (12 cilt, 1975-1981; 1 cilt dizin ve cilt; 1982) dayanılarak hazırlanıp Gelişim Hacettepe Alfabetik Gene Kültür Ansiklopedisi ne (’1983-1981 yenilenmiş basımı [1993] sürüyor ayrıca, Türk ve İslâm dünyasıyla ilgili her konuda ayrıntılı yorum ve bilgiler eklenmiştir.
TÜRKİYE’DE YAYIMLANAN BAŞLICA ANSİKLOPEDİLER
Genel ansiklopediler
Cumhuriyet Ansiklopedisi (11 cilt, 1968-1972);
Gelişim Genel Kültür Ansiklopedisi (8 cilt,1977- 1979);
Gelişim-Hachette Alfabetik Genel Kültür Ansiklopedisi (1983-1986; Ansiklopediyi okurlarına 1993’te vermeye başlayan Sabah gazetesi tarafından, günümüzün bilgileriyle yeniden yayım hazırlıkları sürdürülüyor);
Hayat Ansiklopedisi (6 cilt, 1961-1963);
Hayat Ansiklopedisi (10 cilt, 1932- 1936);
Meydan-Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi (12 cilt, 1969-1973; 1975; 1985 ve 1991’de üç ek cilt çıkarıldı; 3. ek cildin yeniden yayım hazırlıkları sürüyor);
Türk Ansiklopedisi (33 cilt; 1943-1984).
Özel konulu ansiklopediler
Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi (6 cilt, 1982);
Devrimler ve Karşıdevrimler Ansiklopedisi (4 cilt, 1975);
Filozoflar Ansiklopedisi (Cemil Sena, 4 cilt, 1974- 1976);
Gelişim Alfabetik Gençlik Ansiklopedisi (10 cilt, 1980-1982);
Gelişim Büyük Coğrafya Ansiklopedisi (1981-1982) ;
Gelişim Dünya Atlasları Ansiklopedisi (6 cilt, 1982-1983);
Gelişim Hayvanlar Ansiklopedisi (9 cilt, 1981-1983) ;
İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi (11 cilt, 1946-1960);
İslâm Ansiklopedisi (1940-1990);
İstanbul Ansiklopedisi (Reşat Ekrem Koçu, 11 cilt, 1958-1973,tamamlanamadı);
Larousse-Gençlik Ansiklopedisi (10 cilt, 1976-1977);
Sağlığımız, Herkesin Tıp Ansiklopedisi (8 cilt, 1978-1981);
Sanat Ansiklopedisi (Celal Esat Arseven, 5 cilt, 1943-1954);
Sosyalist Kültür Ansiklopedisi (8 cilt, 1978- 1980);
Tarih Ansiklopedisi (Çağatay Uluçay, 1961);
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1976);
Türk Edebiyatı Ansiklopedisi (Atilla Özkınmlı, 4 cilt, 1982);
Türkiye 1923-1973 Ansiklopedisi (4 cilt, 1973-1974);
Türk Musikisi Ansiklopedisi (Yılmaz Öztuna, 2 cilt, 1969);
Türk Tiyatrosu Ansiklopedisi (M.N. Özön-B. Dürder, 1967);
Yurt Ansiklopedisi (11 cilt, 1981-1984).
